حَج

قصد و آهنگ و نام یکى از عبادات اسلامى که از فروع دین است.

از آیه 26 تا 37 از ساختن کعبه و فوائد و آثار فریضه اجتماعى-سیاسى-عبادى حج و اعمال این عبادت،سخن به میان آمـده است.و قبل از آن،از هیبت و عظمت بر پا شدن قیامت،در 10 آیه سخن گفته شده است.

مبداء و معاد و جدال و جهاد با مشرکین از مطالب مهم دیگر این سوره مى باشد.و در چند جا هم از قدرت مطلقه خدا در دنیا و آخرت یاد مى شود.در سال 3 هجرى در مدینه بعد از سوره نـور نازل شده و 78 آیه دارد.

--------------------------------------------------------------------------------

اَنبیاء 

در ابتداى سوره،اساس دعوت پیامبران،فرجام پیروان و مخالفان،موضعگیرى خصمانه مشرکین با آئین توحیدى بیان شده و درخلال سوره،یادى از سرگذشت:ابراهیم،لوط،اسحاق،یعقوب،نوح، داود،سلیمان،ایوب،اسماعیل،ادریس،یونس،زکریا و یحیى به میان آمده است.

و نیز از قیامت و معاد،که درکنار توحید،سر لوحه دعوت همه انبیاء است،در پایان سوره یاد شده است.در واقع،این سوره،با بیان این معارف اتمام حجتى است براى هر دو گروه موافق و مخالف. و هشدار اینکه در محکمه قیامت،به حساب ها رسیدگى خواهد شد.شصت و دومین سوره اى است که در سال 6 بعثت در مکه فرود آمده و داراى 112 آیه مى باشد.

--------------------------------------------------------------------------------

نَحل

زنبور عسل و خانه سازى آن در کوه و کوخ و تهیه عسل از میوه ها و گلها و شفابخش بودن عسل در آیه 68 و 69 این سوره بیان شده و الهام خدائى به زنبور در این تدبیرها و نقشه ها ذکر شده است.

نعمتهاى فراوان زمینى و آسمانى خدا از قبیل دریا و کشتى،ماهیها،جواهرات دریائى،روشنائى ستارگان،باران،و چهارپایان و همچنین از مسئله وحى،بعثت،قیامت،بطلان عقایدمشرکین،کیفر اقوام و...از دیگر موضوعات این سوره است.

بهمین جهت نام دیگرش نعم (نعمتها) است.در این سوره،همچنین به بعضى از عادات و رسوم جاهلى هم اشاره و از آنها مذمت شده است.این سوره در مکه بعد از سوره کهف (و قسمتى هم در مدینه) نازل شده و 128 آیه دارد.

--------------------------------------------------------------------------------

رَعد

در آیات 12و13 سخنانى در باره رعـد و بـرق و صاعقه،آمده و از این پدیده هاى طبیعى بعنوان مظهرى از قدرت و رحمت خداوند یاد شده است.اینها هم در مسیر کلى سوره که از توحید و خلقت و بعثت و راه و بیراهه و...بحثت مى کند مى باشد.

از آیه 14 به بعد محور سخن، حالت پذیرى حق یا انکار آن است و نتایج خوب حق پذیرى و پاى بندى به تعهدات در مقابل خداوند را بیان مى کند و اینکه پیروزى نهائى از آن طرفداران دین خداست.این سوره که 43 آیه دارد در اواخر سال 6 هجرى در مدینه بعد از سوره محمد نازل شده است.

--------------------------------------------------------------------------------

طه

در این سوره،خطاب به پیـامبر اکرم(ص)،داستان شگفت موسى و برخوردش را با فرعـون و جادوگران و شیوه انحرافى سامرى را در حرکت ارتجاعى او در جامعه بسوى شرک و نجات قوم بنى اسرائیل از چنگ نظام فرعونى را بیان کرده تا دلگرمى پیامبر و آموزش مسلمین فراهم آید. در قسمت آخر سوره از فرمان سجده بر آدم و اغواى ابلیس و هبوط و خروج آدم از بهشت یاد شده است.

از سوره هاى مکى است و 135 آیه دارد.و به نام سوره حکیم هم یاد شده است و نام دیگرش هم سوره کلیم است.

--------------------------------------------------------------------------------

اِسراء

آغاز سوره اشاره به حرکت و سیر شبانه پیامبر(ص)از مکه تا مسجد الاقصى به قدرت الهى شده است.این حرکت،مقدمه معراج بزرگ پیامبر به آسمانها بود و رمزى ازحرکت صعودى انسان در مسیر تکامل.نام دیگر این سوره سبحان است.

سرگذشت بنى اسرائیل و ضعف و قوت و پیروزى و شکست آنان،بعنوان مایه عبرتى براى مسلمانان در این سوره بیان شده است.بهمین علت،نام دیگر این سوره،بنى اسرائیل است. در این سوره چند نکته اخلاقى(اخلاق خانواده و اجتماع) هم مطرح شده است.بهانه گیرى هاى مشرکین در نپذیرفتن دعوت قرآن در بخش پایانى سوره بیان گشته است.سوره اسراء،111 آیه دارد و در مکه در حدود سال 8 بعثت نازل شده است.

--------------------------------------------------------------------------------

ابراهیم

در آیات 37 تا 42 این سوره،از دعوت و دعاى این بینانگذار توحید،ابراهیم بت شکن یاد مى کند و در آیات دیگر،مطالبى از رسالت و توحید و توصیف آخرت بیان شده است.در این سوره اشاره اى هم به سرگذشت اقوام بنى اسرائیل و عاد و ثمود دارد و سرنوشت شوم تکذیب کنندگان را یادآورى مى کند.بعد از سوره نوح،در مکه،قبل از هجرت نازل شده است،به استثناى بعضى آیات و 52 آیه دارد.

--------------------------------------------------------------------------------

حِجر

حجر،نام سرزمینى بین مدینه و شام بود که قوم ثمود آنجا مى زیستند و خداوند،حضرت صالح را براى هدایت مردم آن فرستاد.در آیه 80 خداوند از تکذیب این قوم نسبت به پیامبران و سر انجام شومشان که دچار عذاب شدند یاد مى کند.

داستانهاى تنذیرى و سرگذشت اقوام دیگر در رابطه با نبوت،از مطالب دیگر این سوره است.در چند آیه هم ازخلقت اولیه آدم و دشمنى ابلیس با انسان و برنامه هاى اغواگرانه اش حث شده است.پنجاه و چهارمین سوره اى است که قبل از هجرت،در سال چهارم بعثت در مکه نازل شده و 99 آیه دارد.

--------------------------------------------------------------------------------

تَوبَه

درآیه 2 سخن از این است که اگر مشرکان از راه کج و انحرافی خویش بازگردند و حق را بپذیرند به نفع آنهاست.این سوره،بخصوص در 40 آیه اول،اعلام جنگ با مشرکین و منافقین و اولتیماتوم با آنهاست وآخرین حرفها را باآنها میزند.بخاطر همین لحن حاد،بدون«بسم الله الرحمن الرحیم» شروع می شود.

از آخرین سوره های نازل شده در سال هشتم هجری و به روایتی در سال نهم در مدینه است و از نظر ترسیم خط مشی حکومت اسلامی با قبایل و گروهها و جناحهای مخالف و روش سیاسی اسلام،در روابط و عملها،اهمیت خاصی دارد.

روحیه شهادت طلبی مسلمین و رسیدن به «احدی الحسنیین»در آیه52 مطرح شده است و درآیه 107 ماجرای مسجدضرار و توطئه منافقین بیان گردیده است.نام دیگر این سوره«برائت» است.بنا به اعلان برائت و هم بیزاری نسبت به مشرکین پیمان شکن.و به همین جهت هم در اول سوره بسم الله…نیست.زیرا بسم الله نشان امان و رافت است و سوره برائت،برداشتن امان است و در آن،شمشیر(از امام علی(ع) به نقل مرحوم طبرسی) استدر این سوره،مفصلا درباره منافقین بحث شده است و مشت آنان را در رابطه با مسائل مبارزاتی و اقتصادی باز کرده است و به همین جهت نام دیگرش «فاضحه»یعنی رسوا کننده است.درای 129 آیه است.

--------------------------------------------------------------------------------

اَنفال

در نخستین آیه این سوره،حکم ثروت های عمومی و اینکه از آن کیست و چگونه و در چه راهی مصرف می شود،بیان شده است این سوره به نام «بدر» هم گفته شده زیرا پس از هجرت به مدینه و وقوع جنگ بدر در ماه رمضان،این سوره در سال دوم هجری نازل شده است و متضمن مسائلی مربوط به جهاد و غنائم و انفال و هجرت می باشدبه تعبیر امام باقر(ع)و امام صادق(ع) ،سوره انفال،بریدن دماغ کفار است.کنایه از ضربه هایی که بر آنان وارده شده است.

نزول این سوره پس از اولین حرکت مسلحانه مسلمانان«جنگ بدر»در خور تأمل و دقت است.به جمع بندی نقاط قوت و ضعف و ارزیابی عمل مسلمین پرداخته و رهنمودهای متناسبی میدهد.

این سوره 75 آیه دارد و نود سومین سوره ایست که نازل شده است.

--------------------------------------------------------------------------------

یُونُس

دراین سوره که 109 آیه دارد و در مکه نازل شده،علاوه بر یادی از یونس پیامبر،مسائلی در مورد توحید و رسالت انبیاء و سرگذشت امتهای گذشته به میان آمده است.که قوت قلبی برای مسلمین است و عبرتی است برای مخالفان عنود و سرکش.بخصوص سرگذشت هلاکت بار فرعون و سپاه او و غرق شدنشان.

--------------------------------------------------------------------------------

اَعراف

در آیات 45 تا 48 از گروهی که در قیامت،در اعراف خواهند بود یاد میکند و از خطاب های آنان با اهل بهشت،دررابطه با اعمال و پاداشها سخن میگوید.بنا به تفسیری هم،این اصحاب اعراف، ممکن است ائمه باشند که در حدیث است که:

« نحن الاعراف.ما اعرافیم که یاران خود را می شناسیم و هرکس که ما را بشناسد و ما او را بشناسیم وارد بهشت می شود»تفسیر البرهان ج2ص17

این سوره،بیشتر روی سخن با مشرکین دارد و نیز مؤمنین و از سرنوشت انسانها در طول تاریخ در رابطه با وفا به عهد خدائی و نیز فرجام کار انسانها در آخرت،و عذاب و پاداش و عرش و ساعت و قرآن و ...سخن میگوید و ار آیه 148 به بعد،اشاره به رجعتی که در قوم موسی بصورت گوساله پرستی پیدا شد می کند.خطاب«یا بنی آدم»چندین بار تکرار شده و لحن هشدار دهنده دارد.این سوره در مکه و قبل از هجرت نازل شده و 206 آیه دارد.

--------------------------------------------------------------------------------

اَنعام

در قسمتایی از آیات 136 تا 144 عقاید و رسوم و سنت های جاهلی را درباره  گاو و گوسفند و شتر و بز و قربانی و گوشت آن بیان کرده و در اصلاح عقائد انحرافی آنان در مورد این حیوانات کوشیده است.

تلاش همیشگی قرآن در اصلاح «عقیده» انسان بخصوص در مورد الوهیت و عبودیت،در این سوره روشن است و در همین باره به مسائلی از قبیل توحید و نبوت و معاد و احتجاج با مشرکین و برخی وظائف شرعی پرداخته است.

این سوره 165 آیه دارد و جز 6 آیه ،بقیه در مکه و قبل از هجرت نازل شده است و بنا به نقلی آیـات 20،23،91،93،114،140،151،152،153 از این سوره مکی است.این سوره،پس از سوره  «حجر» نازل شده است.

--------------------------------------------------------------------------------

مائِدَه

درآیه112تا 115 حواریون وپیروان عیسی از او درخواست میکنند که برای اطمینان بیشتر،خداوند از آسمان،خوان غذا فرود آورد.وعیسی از خداوند می خواهد که:

«پروردگارا.برای ما غذایی از آسمان نازل کن تا برای اول و آخر ما عید باشد و نشانه ای از تو...»

نام دیگر سوره،«عقود»است.این سوره دارای 120 آیه است و پس از هجرت،در مدینه جزء آخرین سوره هایی است که نازل شده و عمدتا تاکید آیاتش بر بنای اجتماعی اسلامی،بر پایه بینش توحیدی و مبارزه با خرافات و شرکها و تاسیس روابط صحیح اجتماعی و احکام حلال و حرام می باشد.حرمت شراب و قمار،در آیه 90  آمده است.

و از این رهگذر،مسائلی از عهد و پیمان و حدود و قصـاص و داستانهایی از هابیـل و قابیـل و از بنی اسرائیل نیز بیان شده است،که در زمینه مسائل حقوقی و جزائی می باشد.مطالب مربوط به غدیر خم در آیات 3 و 67 بیان شده است.

--------------------------------------------------------------------------------

نِساء

در قسمتهایی از این سوره،مسائل و احکامی درباره ازدواج با زنان و حقوق آنان و روابط خانوادگی و حل اختلاف و مسئله ارث و طلاق و…بیان شده است.از آیه 136 به بعد،تشریح روحیات منافقین است.

از موضوعات دیگر این سوره،احکام نماز و جهاد و هجرت و شهادت و تجارت،حالات اهل کتاب،همچنین شئون جامعه اسلامی است که بر ویـرانه های سنت جاهلی بنا می شود.و دستورات اجتماعی اسلام در این سوره ذکر شده است.

این سوره در مدینه و پس از هجرت نازل شده است و 176 آیه دارد.

--------------------------------------------------------------------------------

آلِ عِمران

عمران پدرحضرت مریم بود.خاندان عمران عبارت میشود از عمران و همسرش و مریم و عیسی.

در آیه 33 میخوانیم:

« خداوند،آدم و نوح و آل ابراهیم و آل عمران را بر جهانیان برگزید»

در این سوره،که200 آیه دارد و در سال سوم هجرت در مدینه نازل شده است از توحید و مقاومت در برابر دشمنان و مردم شناسی و در رابطه با جنگ بدر و احد و زندگی مسلمین در آن فراز و نشیبها،سخن می گوید.در بخشی هم ولادت مریم و عیسی و نصاری و مجادله با اهل کتاب مطرح است.واز شیوه های عمل مخالفان و مخالفتهای یهودیان هم سخن بمیان آمده است و درکل،بشارتی برای اصحاب پیامبر است.

--------------------------------------------------------------------------------

بَقرَه

درآیات 67 تا 73 این سوره داستان فرمان خدا به بنی اسرائیل،مبنی بر کشتن و ذبح کردن گاو ،بیان شده است.این سوره کلا در مورد مؤمنین و مشرکین و خلقت آدم و بدعتهای اهل کتاب و ماجراهای موسی و بنی اسرائیل و بنای کعبه توسط حضرت ابراهیم و نعمتهای خداوند و مسائل قصاص و وصیت و قتال با مشرکین و نکاح و طلاق و مجادله حضرت ابراهیم با مشرکین بر سر اعتقاد به توحید و تغییر قبله و احکامی از حج،روزه و..می باشد.

آیةالکرسی،آیه 255 این سوره است.همچنین آیه شهر الرمضان در این سوره می باشد.

286 آیه دارد وبیشتر آیاتش در مدینه و پس از هجرت نازل شده است

--------------------------------------------------------------------------------

فاتِحَه

چون قرآن بااین سوره شروع میشود واین سوره آغازگر قرآن است،«فاتحه»نامیده شده است.و به خاطر حمدو ستایشی که در این سوره ازخداوند بعمل آمده نام دیگرش سوره «حمد» است. و نیز بنام شکر،وافیه،نـور هم از آن یاد می شود.نام دیگرش «سبع المثانی» ونیز «ام الکتاب».

 امام صادق(ع) می فرمایند:

سوره ای است که اولش ستایش،وسطش اخلاص و آخرش نیایش است.